Дээдэ Зулхын буряадуудай туухэ - история верхоленских бурят, зуб оршуулба гээшэ губ? «Угаа уhанда хаяхагyй» гэhэн yгын мyрooр тyрэл арадайнгаа тyyхэ, ажабайдал шэнжэлэн yзэhэн тyyхын эрдэмэй кандидат, Буряад Республикын габьяата соелой хyдэлмэрилэгшэ Павел Степанович Дырхеевэй «Дээдэ Зyлхын буряадуудай тyyхэ» гэhэн шэнэ ном гаранхай. Эхирит гарбалай уг изагуур тухай бэшэhэн шэнэ номтой танилсалга Yндэhэтэнэй номой санда yнгэрoo бэлэй. Сагhаа урид наhа бараhан эрдэмтэн Павел Степанович Дырхеев эрдэм шэнжэлэлгын олон номуудые бэшэхэhээ гадуур, тyрэhэн гараhан тоонто нютаг тухайгаа архивна дансануудые, аха захатайнгаа хooрэhэн yльгэр тyyхэнyyдые олоор суглуулдаг байгаа. Эрхyy можын хойто зyгтэ, Зyлхэ мyрэнhoo 50-яад модо зайда оршодог Атарай гэhэн нютагта ерээдyй сагай эрдэмтэн тyрэhэн байна. Анхан сагта 19-дэхи зyyн жэлдэ Дээдэ Зyлхэ шадархи газар дайдаар 9 мянган буряадууд ажаhуудаг байгаа. Мyнoo hyyлэй тоо бyридхэлэй тоосогоор тэдэнэй тоо мянга гаран шахуу болонхой. Эдэ мэдээнyyд, урданай манай аха захатанай байра байдал, мyнoo маанадта ехэ hонин, тyрэл дайдамнай тон лэ дyтooр yзэгдэнэ гээд «Лена» гэhэн Эрхyy можын Качуг нютагhаа гараhан буряадуудай эблэлэй тyрyyлэгшэ Андрей Михайлович Хартиков хэлэнэ. - Тyрэhэн дайда хyн бyхэндэ хэзээшье ходо hайханаар hанагдадаг юм. Манай Верхоленскэ шадархи дайдаар ой тайга, байгаали гое даа. Багаhаа маанадай мэдэхэ зарим нуга нютагууд мyнoo yгы болонхой. Онхой, Зулмаан, Баха болон бусад хамта дээрээ тоолоходомни 13 нютаг yгы болонхой, тэрэнь харамтай. Мyнoo Качугта (Хаашагта) мянга хахад буряадууд бии, теэд ород, татар яhануудтай холилдожо, эбтэй эетэй ажаhуунад. Манай эндэ Улаан-Yдэдэ Хартиковууд гэжэ, жэшээлбэл, 37 гэр бyлэ бии, Качугтаа – 5 yрхэтэ айл. Зyлхэ мyрэнэй шадархи газар дайдаhаа гараhан Инхиреевтэн, Сахьяновтан, Кузьминтан, Егоровтан гээд лэ нэрэ солотой, угаа уhанда хаяагyй айл ахатан бии. Павел Степанович Дырхеев «Дээдэ Зyлхын буряадуудай тyyхэ» гэhэн номоо бэшэхэдээ, тyрэл дайдынгаа тyyхэтэ yе саг холбожо, саашадаа, хожомоо уг гарбалаа нангинаар сахижа, тyрэhэн дайдаяа мартангyй, эрьен байхыень hануулна. Yнэхooрooл, тyрэhэн уурхайhаа далижан гараад, хэды холо ойрын газараар ябабашье, тyрэhэн дайдын татаса тон лэ хyсэтэй байха.

Матвей Чойбонов Дулаахан шарайтай хунууд ябадаг лэ энэ дэлхэй дээрэ. Дуулим талын дуун мэтэ hайхантай, Золгохо буришни Жэгуур дали залгаhандал, Зоригойнгоо элшэhээ Абарга хусэ юулэгшэ...

"Алтаргана" дамжуулга январиин 28-да удэрэй 13.30 гараха, "Шэнэхээн соелой ундарал".

"Шэнэхээн соелой ундарал" гэжэ шэнэ номой автор Санжаа - Ешын Сэмжэт болоно. Январиин 22-то Буряадай радиогоор энэ ном тухай дэлгэрэнгы дамжуулга гараа. БГТРК-гай сайт нээжэ хараха аргатайт. Тэрэ дамжуулгын хэhэн танай анхаралда. Хоридохи зуун жэлэй хореод онуудай yе. Энэл сагта буурал Буряад орон дайдаарнай ехэ хyлгooтэй саг тудаhан гээшэ. Энэ байдалhаа зайлажа, Хори, Ага, Сэлэнгэ, Баргажан, Онон, Бооржо, Yлирэнги нютагуудай хэсэг буряадууд 1918 оноор Монгол уласай болон Хитадай Хyлэн – Буйрай нютагуудаар зooжэ шэлжэhэн тyyхэтэй. «Хyдэhэн дэгэлтэ монголые тэнжээhэн агуу ехэ тала – Шэнэхээн нютаг» угсаата арадаймнай хэдэн yеын зоной yлгы нютаг боложо, булагай уhанай таhалдангyй yргэлжэ бурьялhан мэтээр yе сагые холбуулан арад зондоо буян хэшэг yршooнэ. «Шэнэхээн соелой ундарал» али гэбэл, хэдэн yеын таhаршагyй холбоотой Шэнэхээн нютагай тyyхэ гэршэлhэн шэнэ ном нара хараба. Энэ номой автор багша мэргэжэлтэй Санжаа-Ешын Сэмжэт эгэшэ болоно. Шэнэхээн нютагай эртэ yеын тyyхэ Сэмжэт эгэшэ тобшолон зураглажа, хилэ дабажа нютагжаhан зоной дабшан гараhан ажамидаралай дабаанууд тухай дэлгэрэнгыгээр хooрэнэ. Шэнэхээн нютагай тyyхэдэ ороhон аша габьяатай тyрyyшyyл, yндэhэн соелоо, ёhо заншалаа нангинаар сахижа, наринаар абажа ябаhан ажаhуугшад шэнэ номой гол геройнууд болоно. Сэмжэт эгэшын hаял Буряад орон нyyжэ ерээд байхадань иимэ удхатай ном бэшэхыень тиихэдэ Буряад yндэhэн соелой эблэлэй тyрyyлэгшэ байhан Бато Баяртуев дурадхаhан байна. Тиин 2006 ондо тyрyyшынгээ ном бэшэhэн хойноо удаань энэ номойнгоо материалнууд дээрэ yндэhэлэн нэмэлтэ оруулжа, Буряадай Соелой министерствын дэмжэлгээр «Шэнэхээн соелой ундарал» гэжэ номоо шэнээр хэблэн гаргаба. «Ундарал» гэжэ yгэмнай булагай уhанай таhалдангyй yргэлжэ бурьяалан гаралгые хэлэдэг гээшэ. Хаанашье ажамидархадаа угсаата араднай hуургули hудар, эрдэм шудалха эрмэлзэтэйгээр yхибyyдээ hургадаг байhан. Шэнэ газарта байрлахадаа, буряадууд энэл зориг хyсэлoo урдаа табиhан гээд номой автор Санжаа Ешиин Сэмжэт тэмдэглэнэ. Бyхы наhаараа багшалhан, эдиршyyлдэ физикэ зааhан багшада Сэмжэт гэжэ нэрэ дэмы yгтooгyй. «Сэмжэт» гэhэн нэрэ тyбэд хэлэнhээ оршуулбал, «Боди сэдьхэл хyдэлгэгшэ» гэhэн удхатай байна. Нэрэеэ даажа, элинсэг хулинсагайнгаа уг баялиг уламжалан залгуулжа ябаhан багша энэ тyyхэтэ ном бэшэжэ, дээдэ yеынгoo зоной нэрэ ёhотойл хэтын хэтэдэ мyнхэрyyлээ. Yндэр уулын оройгоор yyрэй туяануудай мандаха yе балшар бага наhанhаа нэгэнтэ бэшэ шэртэн хараhан Сэмжэт эгэшэ мyнoo 72 наhатай. Шэнэхээндэ оршожо тогтониhон буусамни бии. Шэнэхээндэ hyр hyлдэтэ абамни бии. Шэнэхээндэ hyн сэдьхэлтэ эжымни бии. Шэнэхээндэ энхэргэн хайратай yхибyyдни бии. Гээд бэшэhэн уран yгэнyyдэй автор Сэмжэт эгэшэ уг удамаа дурдан иигэжэ хooрэнэ. Айлай yргэмэл ганса басаган гурба наhатайдаа эжытэеэ yлэжэ, гyрэн доторой ехэ дайлдаанда дайрагдажа, сагай хатуу хyндые yзэбэшье, Агын дасанай лама байhан абынгаа хэлэhэн yгэнyyдые: ном эрдэм шудалжа, баруун тээшээ ошожо шадаал hаа, мyргэл хэжэ yзooрэйгты гэhэн захяае эжы басаган хоер бэелyyлжэ шадаhан байна. Хоер hарын туршада ябагаар ябажа Лабран сyмэ хyрэhэн. Саашадаа Сэмжэт эгэшын эжы хони адуу хаража, уранаар хубсаhа зондо оежо, басагаяа эрдэм hуургуулитай болгоо. Буряад арадайнгаа агууехэ hyлдые yргэжэ, арьбадхажа, дэлхэйн олон тоото арадуудай дунда тyрэл эхэ хэлэеэ, заншалаа алдаагyй байhан Шэнэхээн буряадуудай дунда yндыhэн Сэмжэт эгэшэ арадайнгаа ёhо гурим hайн мэдэхэ, сахижа ябадаг юм. Мyнooшье уран наринаар дэгэлнyyдые оедог. Аба эжыгээ хyндэлнэб – амиды бурхадни. Арюухан тоонтоёо хайрланаб – алтан yлгымни. Эрдэс, соелдо шамданаб – шэдитэ тyлхюурни. Элyyр энхые эрхимлэнэб – yйлэдэхэ баталгамни. Hэеы гэрээ баринаб – удамашалта yргooмни. Ирагуу дуугаа аялгалнаб – уянгата соёлни. Омог дорюун урагшалнаб – согтойхон hyлдэмни. Огторгойгоор дyyлин ниидэхэб – онсотойгон хyсэлни. Санжаа-Ешын Сэмжэд.

"Би оорыгоо нэн туруун уран зохеолшоб гэжэ тоолодогби", "Буряадай гурнэнэй университедтэ зуун зугэй дээдэ hургуули нээгдэжэ, энэ минии урда hуужа байhан оюутад саашадаа арадаа тулоолхэ эрхим эрдэмтэд болохо гэжэ найданаб, хэдэн жэл болоод, эдэмни намдаа ухаа заажа байха ёhотой, ородой Державин Пушкинда тиигэжэ хэлэhэн, ("Ученик должен превзойти учителя")тэрэ мэтэ", "литература искусство угы байбал, харанхы байhан жэшээтэй, hайн жэшээ дээрэ арад зоноо хугжоохэ удхатай, уургэтэй болоно", Январиин 2-то удаадахи турэhэн удэроо угтаhан, Буряадай арадай уран зохеолшо, эрдэмтэн, багша Ардан Лопсонович Ангархаевтай хэhэн хоорэлдоонэй хэhэг. Январь hарын тугэсхэлдэ энэ уулзалгын хэhэг Буряадай Радиогоор дамжуулагдаха.

Шэнэхээн нютагта бyхы наhаараа багшалhан, эдиршyyлдэ физикэ зааhан багша Санжаа Ешиин Сэмжэт нютаг тухайгаа ном бэшэжэ гаргаба. «Буряад yнэн» Хэблэлэй байшанда бyтээгдэhэн энэ ном соо Шэнэхээнэй арад зоной ажамидарал дэлгэрэнгыгээр зураглагдана. Шэнэхээн нютагай тyyхэдэ ороhон аша габьяатай тyрyyшyyл, yндэhэн соелоо, ёhо заншалаа нангинаар сахижа, наринаар абажа ябаhан ажаhуугшад шэнэ номой гол геройнууд болоно. Сэмжэт эгэшын hаял Буряад орон нyyжэ ерээд байхадань иимэ удхатай ном бэшэхыень тиихэдэ Буряад yндэhэн соелой эблэлэй тyрyyлэгшэ байhан Бато Баяртуев дурадхаhан байна. Тиин 2006 ондо тyрyyшынгээ ном бэшэhэн хойноо удаань энэ номойнгоо материалнууд дээрэ yндэhэлэн нэмэлтэ оруулжа, Буряадай Соелой министерствын дэмжэлгээр «Шэнэхээн соелой ундарал» гэжэ номоо шэнээр хэблэн гаргаба. Хаанашье ажамидархадаа угсаата араднай hуургули hудар, эрдэм шудалха эрмэлзэтэйгээр yхибyyдээ hургадаг байhан гээд номой автор Санжаа Ешиин Сэмжэт hанамжална. Айлай yргэмэл ганса басаган гурба наhатайдаа эжытэеэ yлэжэ, гyрэн доторой ехэ дайлдаанда дайрагдажа, сагай хатуу хyндые yзэбэшье, Агын дасанай лама байhан абынгаа хэлэhэн yгэнyyдые: "ном эрдэм шудалжа, баруун тээшээ ошожо шадаал hаа, мyргэл хэжэ yзooрэйгты" гэhэн захяае эжы басаган хоер бэелyyлжэ шадаhан байна. Хоер hарын туршада ябагаар ябажа олоной зориhон мургэлэй газарта хyрэhэн. Саашадаа Сэмжэт эгэшын эжы хони адуу хаража, уранаар хубсаhа зондо оежо, басагаяа эрдэм hуургуулитай болгоо. Сэмжэт эгэшэ бyхы наhаараа багшалжа, дээдэ yеынгoo зоной захяа гуйсэд дуургээ.Эдир бага наhаяа дурсан, буряад арадайнгаа заншал тухай hанамжалhан, сулоо сагтаа зохеоhон шулэгуудээ уншажа Сэмжэт эгэшэ Буряадай Радиогой удаадахи "Алтаргана" гээн уран зохеолой дамжуулгада айлшаар буужа, хабаадахань.Январиин 22-то энэ дамжуулга агаарай долгиноор зэдэлхэ.

Январиин 15-да Буряадай арадай поэт Галина Жигмытовна Раднаева 65 наhатай болоо. "Уянга", "Наран тээшэ", "Гуламтын гал", "Хатан эжы Зэдэмни" (5 боти ном) болон бусад номуудай автор, "Сагаатай гол", "Борьео эжым", "Алцагайм соло" гэhэн дуунууд Галина Раднаевагай зохеоhон шулэг дээрэ хугжэм бэшэгдэhэн. Тиихэдэ норвежскэ композитор Уле Муклабуст Буряадай поэдэй угэ дээрэ аялга бэшэжэ Москвагай этно-булэг "Намгар" энэ дуу бутээгдэжэ байhан шэнэ альбом соогоо оруулба. "Намгар" булэгэй шэнэ альбом, Галина Раднаевагай дуутай хабартаа бурин бутэн боложо, май hарада олоной анхаралда дурадхагдаха байна. Саhа малтажа хагда бэдэрhэн Сабидар энэ морин- Убэлэйм удэр юм. Хагдан боложо саhанда хоргодоhон Халуун намарайм зуудэн Дуунайм булаг юм. Хонхым абяае туруунда нюуhан Хурин хээр морин- убэлэйм hуни юм. Хонхын абяанай манаанда гараhан Хоер хуугэдэйм зуудэн Дуранайм зэрэлгээн юм.

ажалайнгаа хэрэгээр элдэб зонтой харилсаха ушарнууд олон. Эндэ hая "Танда Сэлэнгын аймагай соелой таhагые даагша хонходоо гу?", гэжэ асуухадамни, электронно почтоор иимэ харюу ерээ: "нет не писала! не звонила! Мы едем в Северобайкальск! часть солистов не будет! оркестр только и несколько солистов! ?? пусть звонят!" Сошордомо харюу бэзэ? оркестр улэнэ гу али ошоно гу, ойлгоогуйб, блогер нухэдни тайлбарилжа угыт даа.Одоол гайтай "хутэлбэрилэгшэдтэй" худэлнэ губ?

Хундэтэ нухэд, удаадахи "Алтаргана" гэhэн уран зохеолойнгоо дамжуулга Ардан Лопсонович Ангархаевтай унгэргэхэ зорилготойб.Ямар асуудалаар уран зохеолшондо Та, нухэд, хандаха хусэлтэй байнат? Асуудалаа намда эльгээгты. Элитэ зоной эльгэлэн хоороон хэзээшье hонирхолтой байха бэзэ...

Хундэтэ блогернууд! Журналистнуудай hайндэроор амаршалнаб! Саарhан дээрэ сараатай гэбэл, угышье hаа, туби дэлхэйн тумэр хэлэн дээрэ харилсажа байдаг нухэд бултадаа бэрхэнууд гээшэт. Яда туршан харилсажа, далайда дуhал болобошье турэл хэлэн дээрээ тулмаашалсахадаа, яhала шанга хунууд гээшэбди.Магтан hагад бэе бэеэ байя, Шэнэ жэлдэ шэб шэнэ бодолнууд турэхэ бэзэ, hайхан бодолнууд...

Шэнэ жэлэй туруушын ажалай удэроор! Пока что сэдьхэл сарюун, толгой сэлмэг...